پیمایش‌های سال 53 تا سال 95 نشان می‌دهد میزان اعتقادات مردم وضعیت مناسبی دارد و تغییر قابل توجهی مشاهده نمی‌شود و آمار در نقطه بالای 90 درصد بوده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی رادیو قرآن به نقل از خبرگزاری ایكنا؛ مهدی رفیعی، رئیس مركز افكارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) وابسته به جهاددانشگاهی، امروز شنبه 29 تیرماه، با حضور در استدیو برنامه زنده افق رادیو قرآن به ارائه مباحث خود پیرامون موضوع تحولات دینداری در ایران پرداخت.
وی با بیان اینكه بسیاری از ادعا‌هایی كه پیرامون بحث دینداری مطرح می‌شود، فاقد شواهد تجربی و میدانی است و حتی بر اساس مبانی نظری هم نیست، اظهار كرد: وقتی صحبت از نرخ، میزان و تحولات دینداری می‌شود، خود این واژه بار معنایی دارد و كمیت به همراه آن می‌آید. كمیت هم قابل اندازه‌گیری است، میزان دینداری را هم باید اندازه گرفت و پیمایش میدانی درباره آن انجام داد و دریافت كه میزان دینداری چه سمت و سویی را طی می‌كند. بعضاً مشاهده می‌كنیم برخی افراد بدون پشتوانه تجربی از نوع میدانی یك سری ادعا‌ها در خصوص میزان دینداری مردم را مطرح می‌كنند و خیلی قاطع و محكم چنین بحث‌هایی مطرح می‌شود. این كار باید از سوی گروهی علمی و با شاخصه‌های علمی و در سطح ملی اندازه‌گیری شود.
وی ادامه داد: علاوه بر معیار‌های علمی، اگر قرار است درباره جامعه ایران صحبت شود، باید جامعه آماری و نمونه آماری هم در مورد جامعه ایران باشد و كل جامعه ایران را پوشش دهد، بعضاً مشاهده می‌كنیم برخی پیمایش‌ها در یك دانشگاه و از جمع دانشجویان یك دانشگاه انجام می‌شود و ممكن است این دانشجویان میزانی از دینداری را داشته باشند، اما با بی‌دقتی تمام نتایج حاصل از این پیمایش در سطح خرد و با جامعه آماری محدود، به كل جامعه ایران تعمیم داده می‌شود. حداكثر سطح تعمیم این پیمایش در سطح همان دانشگاه می‌تواند باشد.
رفیعی با بیان اینكه دینداری یك سازه و مفهوم پیچیده است و سنجش آن سخت است و گاه ممكن نیست و ارتباط وثیقی با تعریف ما از دین دارد، افزود: تعریف جامعی در این زمینه وجود ندارد و به تعداد پژوهشگران این حوزه تعریف وجود دارد. اما تعریفی كه از مفهوم دینداری در بین مردم ایران می‌شود شامل این است كه دین قاطبه مردم اسلام است و ما در پیمایش‌ها سنجش تدین اسلامی مردم را نمونه‌گیری می‌كنیم. سنجه دینداری كه مطرح می‌شود هم منطبق بر این سنجه است. بهترین كسی كه تعریف درستی را از دینداری می‌تواند ارائه دهد، عالمان دینی هستند. اگر بخواهیم سنجش تدین اسلامی مردم را نمونه‌گیری كنیم، شاخصه‌های مستخرج از ادبیات علما باید مورد توجه قرار گیرد. ممكن است در عالمان دینی هم تفاوت نظر وجود داشته باشد، اما می‌گوییم مراد ما از این كار را آن‌ها از ابتدا تعریف كرده‌اند.
رئیس ایسپا گفت: در پیمایش ملی در سال 88 توسط ایسپا، سنجه دینداری طراحی شد و دكتر طالبان پژوهشگر این طرح بودند و شاخص‌های دینداری را بر اساس ملاك‌های بومی و ادبیاتی كه در این حوزه در میان علمای اسلام و داخل كشور وجود دارد، شاخصه‌های دین و دینداری را مفهوم‌سازی كردند و بر اساس آن یك سنجه بومی اتخاذ شد. تعریف از مفهوم دینداری در این طرح، مجموعه‌ای از گزاره‌هاست كه در متون مذهبی آمده و از حیث مضمونی مشتمل بر تعالیم و دستوراتی است كه بنا بر عقیده معتقدان آن از جانب یك منبع قدسی و مافوق بشری برای انسان‌ها فرستاده شده است. اما اینكه این چه حیطه‌هایی را می‌تواند داشته باشد، توضیح دادیم كه منظور از این حیطه‌ها باید طوری باشد كه با حیطه‌های وجود انسان متفاوت نباشد.
شاخص‌های پیمایش ملی در ارتباط با دینداری
رفیعی در ادامه این قسمت برنامه افق رادیو قرآن، با بیان اینكه متناسب با تعریف دین، تعریف دینداری هم باید متناسب با آن باشد، گفت: آن وجوهی كه در تعریف دین آمده و قرار است در تعریف دینداری از آن استفاده شود و متناسب با حیطه‌های وجودی برای انسان است، از سوی حكما و روانشناسان اجتماعی بیان شود و آن وجوه روانشناختی، عاطفی و رفتاری است. انتظار می‌رود دین مشتمل بر مجموعه‌ای از شناخت‌ها، الگو‌هایی برای عاطفه و دستوراتی برای احكام و همان اعمال باشد. وقتی ادیان از آدمیان می‌خواهند كه ایمان بیاورند، یعنی شناخت‌های ارائه شده توسط دین را باور كنند و احوال و صفات خویش را مطابق با الگوی دینی بسازند و به احكام و دستورات دینی عمل كنند.
وی افزود: متناسب با همین مسئله، تعریف عملی برای دینداری انجام دادیم كه یك بعد آن اعتقادی است و بخش پررنگ مفهوم دینداری است كه در بخش عظیمی از سنجش‌های دینداری در جوامع مختلف وجود دارد. در اسلام درباره اصول و فروع دین این موضوع مطرح می‌شود. یك بحث دیگر، شاخصه‌های عاطفی است و اینكه انسان چه رابطه عاطفی با خدا برقرار می‌كند، اینكه احساس نزدیكی به خداوند می‌كند یا خیر، اینكه از خداوند می‌خواهد به كمك او كند، آیا توكل بر او می‌كند، دعا، نیایش و توكل بر خدا، دوستن داشتن دین و بالیدن بر دین و حتی تنفر از كسانی كه به پیامبر (ص) توهین می‌كنند، می‌تواند در این شاخصه قرار بگیرد و بخش عاطفی سنجه دینداری جامعه را تشكیل می‌دهد.
رئیس مركز افكارسنجی دانشجویان ایران، ادامه داد: بخش دیگر، بخش رفتاری و آخرین بخش است و خود آن به چند بخش تقسیم می‌شود، یكی از آن‌ها اخلاقیات است، تمام آن چیز‌هایی كه تحت عنوان صداقت، پرهیز از تقلب و دروغگویی و هر صفت منفی و مثبتی كه می‌شناسیم، در این بخش مطرح می‌شود. درستكاری، پرهیز از حرص و طمع، انصاف، امانتداری، عفو و گذشت، پرهیز از تملق و ... از مواردی است كه زیرمجموعه اخلاقیات در این بخش قرار می‌گیرد. بعد رفتاری دیگر، دین، بحث شرعیات و همان رعایت شرعیات و ترك محرمات است. در سنجه‌های جهانی از تعبیر دینداری پیامدی استفاده می‌شود، به این معنا كه پیامد‌هایی كه یك انسان دین‌دار باید رعایت كند، مانند پرهیز از شراب‌خواری، رعایت حجاب و گوش ندادن به موسیقی حرام طبق فقه شیعی ما. یك سری بحث‌ها هم عبادات است، مانند نماز، روزه، شركت در نماز جماعات و همه اعمالی كه تحت عنوان مناسك فردی و اجتماعی می‌شناسیم، زیرمجموعه بعد رفتاری و عبادات قرار می‌گیرد.
وی افزود: این شاخص‌ها در سال 88 از سوی ایسپا تدوین شد و همان سال مورد سنجش قرار گرفت. به فراخور مسائلی كه پیش می‌آید، هر ساله بخشی از این شاخص‌ها را می‌سنجیم. ماه رمضان امسال، میزان روزه‌داری مردم در ماه رمضان را سنجیدیم. قصد داریم موج دوم پیمایش جامع را به طور كامل انجام دهیم. یك پیمایش كاملی هم در سال 95 از سوی سازمان طراحی شد و گردآوری اطلاعات آن از سوی ایسپا انجام شد.
پیمایش‌ها با خطای 5 درصد قابل تعمیم به كل جامعه است
رفیعی گفت: دانشجویان و علاقه‌مندان برای كسب اطلاعات بیشتر درباره روش انجام پروژه‌های تحقیقاتی ایسپا به سایت مراجعه كنند یا اگر نتایج فعالیت‌هایی كه منتشر شده را مشاهده كنند، قسمت روش‌شناسی به طور كامل در ذیل آن پروژه‌ها توضیح داده شده است. همچنین كتابی تحت عنوان «سنجش تدین اسلامی مردم ایران» چاپ شده كه بخش عمده آن پرداختن به روش‌شناسی كار است. اما اگر به طور خلاصه بخواهم بگویم، خلاصه روش دقت‌های روش‌شناسی ما این است كه نتایج پیمایش‌های ما با لحاظ كردن خطای 5 درصدی قابل تعمیم به كل جامعه ایران است.
مدرنیته به ایران آمد، اما دینداری رنگ نباخت
وی با طرح این پرسش كه جایگاه بحث تحولات دینداری و میزان دینداری كجاست؟ افزود: در ادبیات نظریات سكولاریزاسیون، مباحثی مطرح است مبنی بر اینكه جهان به سمتی می‌رود كه شما در آینده دین را نخواهید دید یا كمتر می‌بینید، در واقع گروهی معتقدند هر چه جلوتر می‌رویم، فرایند دین‌زدایی در جهان با سرعت به پیش می‌رود و یك روند و موج ساختاری دارد. این دسته معتقدند اگر خیزش‌های دینی هم مانند انقلاب اسلامی مشاهده می‌شود، موقت است و آن را به آخرین دفاع دین در آخرین خاكریز آن تعبیر كرده‌اند. در جهان غرب و در میان نظریه‌پردازان غربی این دیدگاه منتقدان جدی دارد و می‌گویند آن چیزی كه باید به آن شك كنید، روحانیون ایران نیستند، بلكه آنچه باید روی آن تأمل بیشتری كنید، دقت نظر و مطالعات روش‌مند خود شما اساتید دانشگاه شیكاگو است. این اصطلاح پیتربرگر، از جامعه‌شناسان دینی است كه در دوره دوم نظریه‌پردازی خود، گفته است ما جامعه‌شناسان اشتباه كردیم و باید این اشتباه را بپذیریم و آن چیزی كه عجیب و غریب است، روحانیون ایران نیستند. این روش مطالعه ماست كه نتیجه آن رسیدن به این نظریه است.
رفیعی گفت: اروپاییان تاریخ سكولار خود را به كل جهان تعمیم داده‌اند و در جواب آن‌ها گفته‌اند آن افول دینداری كه می‌گویید در دنیای خودتان است، اگر جا‌های دیگر از آسیا را بررسی كنید، خواهید دید علی‌رغم ظهور مدرنیته، دینداری وجود دارد. تز اصلی آن‌ها این بود كه هر كجا مدرنیته آمد، دین رنگ می‌بازد، اما كسانی هستند كه اصطلاح مدرنیته‌های چندگانه را به كار می‌برند و معتقدند همه مدرنیته‌ها به سكولاریزاسیون منجر نمی‌شود، مدرنیته‌ها می‌توانند با دینداری سازگاری ایجاد كنند.
اعتقاد بیش از 90 درصد مردم ایران به خدا و معاد از سال 53 تا امروز
وی افزود: اگر با طرح این مسئله، به جامعه ایران نگاه می‌كنیم، می‌بینیم كه كشور ما در مسیر توسعه گام نهاده؛ اما آیا همزمان با موج توسعه‌یافتگی، دینداری مردم توسعه یافته و یا رو به افول رفته است؟ نتایج نظرسنجی و پیمایش‌ها در بعد اعتقادات، در سال 53 كه اولین تحقیقات میدانی انجام شده، تا آخرین پیمایش در سال 95 انجام شده، نشان می‌دهد؛ در بعد اعتقادات، میزان اعتقادات مردم ما در بحث‌های اعتقادی وضعیت مناسبی دارد. از سال 53 تا الان تغییر قابل توجهی نداشته در نقطه بالای 90 درصد بوده است. آمار كمتر از 90 درصد نبوده و میزان اعتقاد مردم ما از اول خوب بوده و الان هم خوب است و تفاوتی ایجاد نشده است. در بعد اعتقادات؛ اعتقاد به خداوند، اعتقاد به معاد، اعتقاد به بهشت و جهنم، اعتقاد به عصمت پیامبر (ص) و ائمه (ع) و ... وجود دارد. در بررسی دو شاخص اعتقاد به خدا و اعتقاد به معاد، عددی كه به دست آمده این است كه در سال 79، به میزان 95.9 درصد مردم گفته‌اند كه به معاد اعتقاد دارند و در سال 95 هم 91.2 درصد مردم این اعتقاد را داشته‌اند. در مقایسه این آمارها، كاهش 4 درصدی وجود داشته كه جدی گرفته نمی‌شود. در پیمایش‌ها خطای 5 درصدی در نظر گرفته می‌شود و این یعنی از سال 79 تا سال 95 و پیمایشی كه انجام شده، تفاوتی در اعتقاد مردم وجود نداشته است. در بحث اعتقاد به خدا هم، در سال 79، 97 درصد مردم اعتقاد به خدا داشتند و در سال 95 هم 95 درصد مردم اعتقاد خود به خدا را اعلام كرده‌اند.
رئیس ایسپا گفت: یك بعد دینداری؛ تجربه دینی یا دینداری عاطفی است و طرح پرسش‌هایی نظیر اینكه هر چند وقت یكبار احساس می‌كنید به خدا نزدیك‌تر شده‌اید و یاد خدا می‌افتید، نتایج حاصل از پیمایش‌ها نشان می‌دهد، كسانی كه در پاسخ به این سوال اكثر اوقات، همیشه و خیلی زیاد و زیاد را انتخاب كرده‌اند، سال 84، 94 درصد بوده‌اند و در سال 88، 86 درصد مردم بوده‌اند. این رقم با كاهش 9 درصدی مواجه بوده است. این رقم در سال 95 هم تكرار شده و عدد قابل توجهی است، یا در شاخص دیگری با عنوان اینكه هر چند وقت یكبار احساس نزدیكی به خدا می‌كنید، در سال 79، 81 درصد مردم همیشه را انتخاب كرده‌اند و در سال 95، 75.5 درصد مردم احساس نزدیكی به خدا را همیشه اعلام كرده‌اند. همچنین درباره این پرسش كه آیا نسبت به كسانی كه به پیامبر (ص) توهین می‌كنند، احساس تنفر دارید، در سال 95، 85 درصد احساس تنفر خیلی زیاد و زیاد را انتخاب كرده‌اند. 87 درصد مردم نیز در سال 95 احساس تنفر از كسانی كه به قرآن توهین می‌كنند را داشتند.
وی بیان كرد: در شاخصه‌های مناسك فردی و جمعی (بعد رفتاری) و در موضوع نماز خواندن، در بررسی خواندن نماز فردی، وضعیت مناسبی مشاهده می‌شود و پیمایش‌ها نشان می‌دهد كه 70 درصد مردم جامعه ما نمازخوان هستند، ممكن است افرادی هم باشند كه همیشه نماز نخوانند، اما در جمعیت نمازخوان‌ها قرار می‌گیرند. این موضوع را در پیمایش‌های مختلف انجام داده‌ایم و عددی كه به دست می‌آید، در اكثر مواقع همین میزان است. در بحث روش‌شناسی پیمایش، مسئله پایایی را داریم، یعنی اگر فردا دوباره این موضوع سنجیده شود؟ آیا چنین نتیجه‌ای به دست می‌آید؟ اما یك بحثی در مورد جوانان باید مورد توجه قرار بگیرد، این آمار مربوط به كلیت جامعه است، اگر وارد تكفیك نسلی شویم، افراد بالای 50 سال در اكثر شاخص‌های دینداری به مراتب درصد بالاتری را دارند و افراد زیر 30 سال در این شاخص‌ها درصد آن‌ها كمتر است. دو نظریه پیرامون این موضوع مطرح است، یكی چرخه ارتباطات و اینكه انسان وقتی پیر می‌شود، پرهیزكار می‌شود، نظریه دیگر این است كه نسل جوان یك سری چیز‌ها را تجربه نكرده، مثلاً در جامعه ما افراد بالای 50 سال انقلاب و جنگ را تجربه كرده‌اند و بر اساس دلایلی كه این‌ها برای چه به وجود آمده‌اند، معتقدتر هستند.
كاهش روزه‌داری در جامعه ایران
رفیعی گفت: در ارتباط با شاخصه روزه‌داری، آمارها و پیمایش‌ها نشان می‌دهد، با شیب ملایمی میزان روزه‌داری در جامعه ما كاسته می‌شود. در سال 97، از مردم كل كشور در روز 17 ماه رمضان پرسیدیم آیا روزه هستید؟ و 52 درصد مردم گفتند بله روزه هستیم. این رقم برای شهر تهران كمتر است. امسال این پرسش را در شهر تهران پرسیدیم و این در حالی است كه این رقم كاهش قابل توجهی داشته است. شاخص روزه‌داری روند منفی دارد، اما نكته این است كه وقتی در پیمایش‌ها از مردم پرسیدیم چرا روزه نمی‌گیرید؟ درصد قابل توجهی گفتند بیمار هستیم یا عذر شرعی داریم و آن‌هایی كه دلایلی غیر از این موارد داشتند، میزان كمتری بود. دلایل روزه نگرفتن در میان نسل‌های مختلف متفاوت است. این رقم برای افراد زیر 30 سال بالاتر هم می‌رود، از میان افراد بالای 50 سالی كه گفتند روزه نیستیم، 10 درصد آن‌ها عدم اعتقاد را بیان كرده‌اند، این در حالی است كه 35 درصد جوانانی كه روزه نگرفته‌اند، اعلام كردند كه اعتقادی به روزه نداریم.
شركت در نماز جماعت طی سال‌ها ثابت و پایین بوده است
به بیان رئیس ایسپا در این برنامه؛ یك سری شاخص‌ها مانند شركت در نماز جماعت مقام معظم رهبری و شركت در مراسم‌های مذهبی تأكید داشته‌اند و این آمار واقعا بیشتر هم شده و روند افزایشی داشته است. اما یك سری شاخص‌ها از ابتدا كم بوده و الان هم كم است. شركت در نماز جماعت آمار خوبی را نشان نمی‌دهد، مثلاً در سال 79، 20 درصد مردم گفتند در نماز جماعت شركت می‌كنند و این آمار هنوز هم همین مقدار است. یا شركت در نماز جمعه از سال 79 تا به امروز میزان 10 درصد است، یعنی از میان مردم كشور ما 10 درصد مردم در نماز جمعه شركت می‌كنند.
