«قرآن های كوفی در ایران و دیگر پاره های آن در جهان»

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی رادیو قرآن؛ كتاب «قرآن¬های كوفی در ایران و دیگر پاره¬های آن در جهان» كه به معرفی نسخه¬شناختیِ مهم¬ترین قرآن¬های كوفی در ایران پرداخته است، در 583 صفحه و در شمارگان 1000 نسخه با جلد سخت به سفارش و از سوی مركز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است. در این كتاب قریب به سیصد نسخه¬ی قرآنی كهن (از قرن نخست تا آغاز قرن پنجم هجری) معرفی و تحقیق شده¬ است.
مرتضی كریمی¬نیا، مؤلف این كتاب ارزشمند و عضو هیئت علمی بنیاد دائره¬المعارف اسلامی از محققان شناخته¬شده در حوزه¬ی مطالعات قرآنی محسوب می¬شود كه در رشته¬ی الهیات با گرایش علوم قرآن و حدیث از دانشگاه تهران مدرك دكتری خود را اخذ كرده است. پیش از این، كتب و مقالات بسیاری از او در داخل و خارج از كشور منتشر شده است. عناوین برخی از كتاب¬هایی كه او تألیف یا ترجمه كرده است، بدین شرح است: «معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن»، «سیره¬¬پژوهی در غرب: گزیده متون و منابع»، «حدیث اسلامی: خاستگاه و سیر تطور»، «كتاب¬شناسی مطالعات قرآنی در زبان¬های اروپایی»، «فرهنگ نحوی ساختارهای قرآن كریم»، «قرآن-های عصر اموی: مقدمه¬ای در باب كهن¬ترین مصاحف»، « مصحف صنعا و مسئله خاستگاه قرآن»، «قرآن و سنت تفسیری¬اش».
در آغاز این مراسم، مرتضی توكلی، قائم مقام مركز طبع و نشر قرآن كریم ضمن تقدیر از مدیران سابق مركز، علی اكبر رضائیان، كریم دولتی و سید علی سرسرابی تصریح كرد كه به پشتوانه¬ی زحمات این بزرگواران، امروزه، مركز در حوزه¬های پ‍‍‍‍ژ‍وهش در علوم متعلق به كتابت مصحف ازحیث رسم¬المصحف، ضبط¬المصحف، قرائات، عدالآی، تقسیمات قرآنی، اسماء و سور، سوره¬های مكی و مدنی، سجده¬های تلاوت و... قدم¬های متعددی را برداشته است. او در گام نخست، انجام این پژ‍وهش¬ها را در این مركز كه از اوایل دهه¬ی 70 قوت گرفته، ضرورت رسیدن به یك مصحف رسمی و بومی عنوان كرد.
توكلی افزود: در گام¬های بعدی، در دهه¬ی 90، این مركز به¬منظور تكمیل تحقیقات در حوزه¬ی این علوم، تحقیق مصاحف كهن را در دستور كار خود قرار داد و برخی از آنها را از جمله مصحف منسوب به امام علی (ع) با همكاری طیار آلتی قولاچ در این مركز پژوهش و تحقیق نمود و همچنین در ادامه، نسخه¬هایی از كتابخانه¬ی آستان قدس رضوی و آستان مقدس حضرت معصومه (س) در دست بررسی قرار گرفتند.
قائم مقام مركز طبع و نشر قرآن كریم در خصوص تألیف و انتشار كتاب حاضر اظهار كرد كه در جلسات شورای تحقیق و پژوهش در جهت توسعه¬ی این پژ‍وهش¬ها مقرر شد قرآن¬های كوفی با همكاری مرتضی كریمی¬نیا مورد تحقیق قرار گیرند. توكلی این كتاب را اولین قدم در پژوهش¬های اجمالی در حوزه¬ی مصاحف كهن معرفی كرد و تأكید كرد كه هر یك از نسخه¬های معرفی¬شده در این كتاب قابلیت پژوهش تفصیلی را دارند.
در ادامه¬ی مراسم، مرتضی كریمی¬نیا، م‍ؤلف كتاب به معرفی بیشتر این اثر گرانمایه پرداخت. او در خصوص اهمیت نسخ خطی اظهار داشت كه نسخه¬های قرآنی به جا مانده از قرون نخست از ارزشمندترین میراث به جا مانده شمرده می¬شوند؛ چرا كه این نسخه¬ها نماینده یا نمایاننده¬ی تاریخ كتابت قرآن، تاریخ قرائت قرآن، تاریخ تحولات متنی همراه با كتابت و قرائت قرآن و نیز تاریخ تحولات هنری، ادبی، فرهنگی و اجتماعی هستند. اهمیت نسخه¬پژوهی از منظر این استاد مطالعات قرآنی به اندازه¬ای بوده كه در سال¬های اخیر پ‍ژوهش در حوزه-های دیگر را به حداقل رسانده و تمركز اصلی خود را بر نسخه¬های خطی معطوف داشته است.
كریمی¬نیا اظهار كرد: تا چند دهه¬ی اخیر عموماً تمركز بر میراث روایی و مكتوبی بوده كه از پیشینیان گزارش شده است، ولی در دوره¬ی جدید با فشار این اسناد و مدارك روبرو بودیم كه نه فقط ایرانیان، بلكه مسلمانان را مجبور می¬كرد كه به این اسناد قرآنی توجه نشان دهند و این اطلاعات قرائتی، اطلاعات مربوط به رسم و املاء را با نسخه¬ها و اسناد باقیمانده مطابقت دهند. لذا تحقیق در نسخه¬های قرآنی كمك می¬كند بسیاری از قرائت¬هایی كه در كتب قرائات ثبت شده، بررسی كنیم تا بدانیم كدام قراتئها در این نسخه¬ها رواج داشته، یا اینكه قرائت¬های ناشناخته¬ای را بیابیم كه در این كتب ثبت نشده است. این مسئله در خصوص رسم و اسماء سور و عدالآی و ... هم مهم به شمار می¬آید. او همچنین به اهمیت این پژوهش¬ها در دو دهه¬ی اخیر در میان اهل سنت اشاره داشت كه تحول مهمی در این حوزه به حساب می¬آید.
كریمی‌نیا در ادامه سخنان خود در معرفی ساختار كتاب چنین بیان كرد: این كتاب مشتمل بر سه فصل است؛ فصل نخست به معرفی نسخه¬های كهن¬تر می¬پردازد كه در قرن اول كتابت شده¬اند. از این نسخه¬ها تحت عنوان دست-نوشته¬های با خط حجازی یاد می¬شود كه در ایران تنها دو نسخه به شماره¬های 18 و 4116 در كتابخانه¬ی آستان قدس رضوی یافت شده است.
به گفته¬ی كریمی¬نیا، فصل دوم عهده¬دار معرفی شماری از نسخ قرآنی به خط كوفی است كه در سده¬های دوم و سوم هجری كتابت شده¬اند. در واقع اهمیت این فصل از این حیث دوچندان می¬شود كه نگارنده در هر مورد، پاره¬های دیگر آن را در كتابخانه¬ها و موزه¬های مختلف جهان مورد شناسایی و پژوهش قرار داده است.
به بیان م‍ؤلف كتاب، در فصل پایانی، نمونه¬هایی از نسخ خطی قرآن پ‍ژوهش شده¬ است كه متعلق به قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری¬ است و از آنها تحت عنوان كوفی مشرقی یاد می¬شود. او ویژگی اصلی و مهم این نسخ را حصول اطمینان به ایرانی¬بودن آنها دانست.
توجه و اهتمام مؤلف در این اثر شایسته¬ی تقدیر است. وی‍ژگیِ مهمی كه این كتاب را ممتاز كرده است، این است كه مؤلف علاوه بر معرفی ظاهری نسخه¬ها از حیث جلد، جنس برگه¬ها، تعداد برگه¬ها، مسطر، به وی‍ژگی¬هایی از قبیل تذهیب، اطلاعات تاریخی نسخه، مكان كتابت، شیوه¬ی نقطه¬گذاری و اعراب¬گذاری نسخه، رسم الخط، قرائات رسمی و شاذ و نیز اطلاعاتی درباره¬ی كاتب یا واقف نیز پرداخته است.
او همچنین ضمن اشاره به دشواری¬های این مسیر، از یك سو، فقدان یك راهنما و نقشه¬ی راه را از مشكلات مهم دانشجوها و محققان حوزه¬های مطالعات قرآنی برشمرد و از سوی دیگر گستردگی این حیطه را مانع دیگری عنوان كرد كه مسیر را برای پ‍ژوهشگران سخت می¬نمایاند. او همچنین به فقدان اطلاعات در خصوص تكه¬ها و پاره¬های نسخ اشاره داشت كه به¬عنوان یك خلأ پژوهشی سختی¬ها را مضاعف می¬كند.
كریمی¬نیا درادامه، در خصوص اینكه در دهه¬ی اخیر در میان نسل جدید علاقه به تحقیق در این حوزه¬ی بكر شكل گرفته، ابراز خوشحالی كرد. او هرچند آن را اندك دانست ولی مغتنم دانست و متذكر شد كه انتظار می¬رود و شایسته است مراكز پ‍ژوهشی به¬وی‍ژه مركز طبع و نشر قرآن این پژوهشگران را حمایت و تشویق كنند.
كریمی¬نیا در پایان، از تمامی دست¬اندركارانی كه در محقق شدن این اثر پژوهشی او را یاری دادند و این اثر را به كمال خود رساندند، قدردانی كرد؛ او همچنین از اساتید، همكاران، دوستان، قائم مقام محترم مركز طبع و نشر، مرتضی توكلی و نیز، كسانی كه در بازخوانی، نمونه¬خوانی، صفحه¬آرایی، چاپ و تجلید و طرح جلد او را یاری رساندند، یاد كرد. به¬علاوه، از كتابخانه¬ها، موزه¬ها و همچنین دوستانی كه دسترسی او را به نسخه¬ها فراهم كردند، قدردانی كرد. به¬ویژه از ابوالعلاء سودآور تشكر كرد كه دسترسی علمی او را به بسیاری از نسخه¬ها در سراسر جهان فراهم ساخت و در آخر با آرزوی اینكه این گام كوچك و متواضعانه در حوزه¬های پژوهشی داخل و خارج از كشور مفید باشد و پژوهشگران بعدی در جهت تكمیل كار بكوشند، سخنان خود را به پایان رسانید.
در پایان این مراسم، ضمن رونمایی از این كتاب، نسخه¬ای از آن به حاضران جلسه اهداء گردید. علاقمندان به تهیه¬ی این كتاب می¬توانند به مركز طبع و نشر قرآن ج. ا. ا. یا فروشگاه آن مراجعه كنند.